Tarih boyunca hakikat peşinde koşan entelektüellerin anlaşılamama üzere bir kaygısı hep olmuştur. İdraklerin daima bir grup kalıplar üzerinden formlandığı ve meczup gömleklerinin daima zihinlere giydirildiği bir atmosferde bunun aksini beklemek çok da makul görünmüyor aslında. Hal bu türlü olunca fildişi kulesine çekilmek ister hakkaniyetli bir münevver. Ülkesinin sloganlar üzerinden yürüyen gündemi sıkar onu. Çılgın sürülerin savaş çığlığıdır slogan. Şuurun sesi çığlık değildir; konuşmaktır, konuşabilmektir. Evet, bağırmaya değil de konuşabilmeye çalışan, bu toprakların yetiştirdiği ender entelektüellerden biridir Cemil Meriç.
Her ne kadar ülkesi, toprağı, vatanı bir mengene üzere sıksa da kendisini, yeniden de onu düşünmeden duramaz Meriç. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın tespitiyle Türkiye, evlatlarına kendisinden öteki bir şeyle meşgul olma imkanını vermez. Bir ülkünün peşinde yaşamak isteyen bir adam ve ideolojinin kısır tartışmalarına hapsolmuş bir mahkûm olmak… Bu iki paradoksal karakter, Meriç’in entelektüel serüvenini oluşturur.
YALNIZ VE YABANCI
1916 yılında Hatay’da doğar. Muhacir çocuğudur. Ailesi Balkan Savaşları sırasında Yunanistan’dan Anadolu’ya göçer. Çocukluğu pek de iç açıcı geçmez. Daima itilir kakılır:
İlkokulu bitirdikten sonra Antakya Lisesi’ne kaydını yaptırır. Daha çok okumaya, daha çok yazmaya başlamıştır. Hayatı kitaplarda bulan birisidir Meriç. Kızının deyişiyle, ‘Körlüğün narını, ilmin ışığına çeviren’ bir mütefekkirdir. Edebiyat tutkunudur. Bilhassa Honore de Balzac ve Victor Hugo hayatında kıymetli bir yer meblağ. Lise yıllarında tanıştığı bu kalemleri yalnızca okumakla yetinmez. İleri derecede bildiği Fransızcasıyla Türkçeye de çeviri eder bu isimlerin yapıtlarını.
Fuzuli’ye, Nedim’e ve Nabi’ye adeta âşıktır. 18 yaşına geldiğinde ruhunda fırtınalar kopmaktadır. Karl Marx ve Louis Büchner üzere materyalist isimlerle tanışır. 1939 yılında Hatay’da meskeni aranır, mahpusa mahkûm olur. Yıllar sonra kendisi, gençlik periyodunu şu veciz cümleyle anlatacaktır: Allahsız bir çölde akıp giden başıboş bir ırmak!
Hayatının birinci 38 yılında durmadan okur. Sonraki yıllarda tezahür eden fikirleri, bu yıllarda doldurduğu fikir ambarı sayesindedir. Lakin okumaya sevdalı Meriç, bu periyottan itibaren bedeninin ona nazaran en vazgeçilmez uzvunu, gözlerini yavaş yavaş kaybedecektir.
IŞIK İLE KARANLIĞIN SAVAŞI
Küçük yaşlardan itibaren gözleriyle daima bir savaş halindedir. Genetik bir hastalık daha ilkokul sıralarında, okumayla tanıştığı birinci anlardan itibaren bir lanet üzere takip eder kendisini. Dünyanın renklerine kitapların satırlarının karıştığı bu birinci anlar, Meriç’in gelecekteki entelektüel karakterinin de habercisidir güya.
Okumak için gözlerinin zayıflığıyla uğraş eder, ışık ile karanlığın mecazi olmayan savaşına şahit olur. Bu savaş, yıllar geçtikçe karanlığın ışık üstündeki tartısıyla sürecektir. Gözlerini kaybeden Meriç, dünyanın renklerini tanımak yerine kendi renkleriyle bir dünya kuracaktır.
FİLDİŞİ KULESİNDE MÜNZEVİ BİR HAYAT
Cemil Meriç, Mehlika Sultan’ın peşine düşen bir genç olarak Avrupa’dan geri döndüğünde, gördükleriyle bulduklarının değişik olduğunun farkına varır. Paris’e sarfiyat lakin Paris meskende yoktur. Efsanelerin kaynağına sarfiyat, kurumuş bir ırmak yatağından öbür bir şey bulamaz. Nedim’in deyişiyle ‘per-i suretin’ peşinde geçen toyluk yıllarına olgunluk çağının ağır hakikatleri iliştiğinde Meriç, yaptıkları ve yapamadıklarıyla ıssız bir adaya düşmüş üzeredir güya.
Kimsenin merak etmediği ve soruşturmaya muhtaçlık duymadığı sorular, bu istekli sürgünün entelektüel namus sorunu haline gelir. Türk aydınının makûs yazgısını belirleyen ülkü ve ideoloji ortasındaki sıkışmışlık, kendisini yer ve gök ortasında ıssız bir yere sevk eder. Çağdaşları üzere yeryüzüne inmeyi tercih etmez. Entelektüellerin zihnini kurcalayan büyük sıkıntılar, Meriç’in baktığı yerden karınca üzere görünür. Olanlara üstten bakmak fotoğrafın tamamını görmesini sağlar, ancak yeryüzü halkına söyledikleri küstahça gelir.
KALEMLE YAPILAN FETİHLER TARİHE MAL OLUR
Meriç’in bulunduğu yerde bütün ideolojiler onun ayakları altındadır güya. Ama ona yüksekliğini kazandıran da bu ideolojilerin cesametidir. Kelamla ve yazıyla kazanılmayacak savaş yoktur Meriç’e nazaran. Kalem sahiplerine düşen birinci görev; telaş etmemek, öfkelenmemek, kin kışkırtıcısı olmamaktır: “Halkı okumaya, düşünmeye, sevmeye alıştırmak. Bir kılıcın kazandığı zaferleri diğer bir kılıç yok edebilir. Kalemle yapılan fetihler, tarihe mal olur. Tarihe, yani ebediyete…”
1984 yılında evvel beyin kanaması, akabinde da felç geçirir Meriç. Üç yıl boyunca yatağa mahkûm olur ve bu mahkûmiyetin sonunda 13 Haziran 1987’de hayata gözlerini yumar. Geriye dönüp bakıldığında herkesin bir Cemil Meriç’i olduğunu söylemek pek de yanlış olmaz. Geçtiğimiz yirmi yılda sol Meriç’i tekrar keşfederken sağ ise ona sahip çıkmakla övünüyor. Bununla birlikte ‘Hangi Cemil Meriç?’ sorusu da varlığını en yakıcı halde hakikat taliplileri için duyurmaya devam ediyor. Vefatının 35. yıl dönümünde kendisini en kalbi hislerle hürmet, sevgi ve minnetle anıyoruz.